شبهه:
خداوند در قرآن می‌فرماید: «و لا تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا»؛ از آنچه که نمی‌دانی پیروی نکن... . در این آیه گفته شده که از آنچه که بدان علم نداری پیروی نکن. اگر ما به اسلام و یا به خداوند علم نداشتیم، می‌توانیم از آن پیروی نکنیم؟
منظور از قلب چیست؟ در علوم امروزی قلب یک عضوی از بدن است که خون را به همه بخش‌های بدن پمپاژ می‌کند و ربطی هم به احساسات بدن ندارد؛ زیرا احساسات بدن به مغز انسان و یک سری از هورمون‌های بدن مربوط می‌شود. چرا مفهوم قلب در قرآن با علم امروزی مغایرت دارد؟
پاسخ تفصیلی:
علم نداشتن و پیروی نکردن
«وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ»؛ از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن. (اسراء/ 36) آیه شریفه معنای عام و وسیعی دارد و شامل اعمال و اعتقادات و ... می‌شود، ولی در ابتدا لازم است به چند نکته اشاره شود:
1. نمی‌توان به این آیه تعبد ورزید و در مورد اعتقاد به خدا و ...، استدلال نمود که چون ما علم نداریم پس نباید قبول و پیروی کنیم؛ زیرا تمسک به آیه متوقف بر قبول خداوند و ... است.
2. آیه شریفه پس از این است که مخاطبش قرآن و خدا و ... را قبول کرده و بدان‌ها معتقد شده است.
3. مراد از علم، با دید دقیق عقلی و یقین صد در صد در همه چیز نیست، یعنی یقین فلسفی مراد نیست، بلکه هر آنچه از نظر عرف و عقلاء، علم و علمی محسوب می‌شود، نیز معتبر است.
4. وجدانی انسانی نیز از همین موارد است، لذا هر آن چیزی که فطرت انسانی، آن را قانع کند و حجت بر او محسوب شود باید از آن پیروی کرد.
5. حرکت در مسیری که انسان را به علم منتهی می‌کند نیز علمی محسوب می‌شود، بنابراین علم با واسطه نیز معتبر و پیروی از آن صحیح است.
6. علم نداشتن و حاصل نبودن علم، به معنای این نیست که انسان از تلاش علمی برای تحصیل علم دست بردارد، لذا با پیمودن مسیر شک و تردید و با گذراندن این مراحل است که علم و یقین برای انسان حاصل می‌شود. به بیان دیگر این که درست است که اعتقاد منوط به علم است ولی تلاش منوط به علم نیست و حتی احتمال هم کفایت می‌کند برای لزوم تلاش، خصوصا در امور مهمه.
بنابراین؛ از این آیه شریفه نمی‌توان بر عدم پیروی از دین اسلام و یا معتقد نبودن به خداوند و ... استدلال نمود. در ادامه برای روشن‌تر شدن مراد آیه شریفه، به چند مطلب از کتب تفسیری اشاره می‌شود:
در تفسیر نمونه آمده که آيه شریفه نسبت به هر گفتار يا كردار يا تصميمى كه از روى علم نباشد، عموميت دارد. نهى از پيروى از غير علم، معنى وسيعى دارد كه مسائلى اعتقادى و گفتار و شهادت و قضاوت و عمل را شامل مى‌شود. روى اين زمينه الگوى شناخت در همه چيز، علم و يقين است، و غير آن خواه "ظن و گمان" باشد يا "حدس و تخمين" يا "شک و احتمال" هيچ كدام قابل اعتماد نيست و کسی که غیر از این عمل کند، بر خلاف اين دستور صريح اسلامى گام برداشته است. (ر.ک: تفسير نمونه، ج 12، ص 116)
در تفسیر احسن الحدیث آمده که بسيارى از كارهاى ما فاقد يقين و از روى ظن مى‌باشد، مانند اطاعت از طبيب، و تقليد از مجتهدان و قبول گفته متخصّصان در محصولات صنعتى و قبول سخن راهنماها در نشان دادن راه‌ها، و امثال آن. اما بايد دانست كه اين‌ها هم پيروى از علم است ولی با واسطه؛ يعنى تا به طبيب و مجتهد و ديگران اطمينان نداشته باشيم، نمى‌توانيم از سخن آنها اطاعت بكنيم. سپس در آنچه مستقیما خودمان يقين داريم از علم پيروى مى‌كنيم و در آنچه يقين نداريم، اطاعت از علم بالواسطه است. اين آيه يک مطلب فطرى را بيان مى‌كند كه فطرت انسان اقتضا مى‌كند از يقين پيروى نمايد، اطاعت از موهومات و مشكوكات و امثال آن، بر خلاف فطرت انسان است. (تفسير أحسن الحديث، ج 6، ص 67)
مؤلف تفسیر نور نیز چنین می‌آورد: به مقتضاى روايات متواتر و معتبر، پيروى از اصول قطعى شرعى (مانند فتواى مجتهد، يا علمى كه به اطمينان‌هاى نزديك به يقين اطلاق مى‌شود) پيروى از علم است. همچنان كه مردم از نسخه پزشک متخصّص و دلسوز، علم پيدا مى‌كنند، از فتواى مجتهد جامع الشرائط و متّقى نيز علم به حكم خدا پيدا مى‌كنند. بنابراين، اين مرحله از علم كافى است، هر چند علم درجاتى دارد و مراحل عميق‌تر آن مانند علم اليقين، حقّ اليقين و عين اليقين مى‌باشد. (تفسير نور، ج 7، ص 60)
مطلب دوم: قلب در قرآن منظور از "قلب" در آیات قرآن و در هر كلامی كه از معنویت و گرایش و بینش می‌گوید و اشاره به درك دارد، همان وجدان فطری انسان است و نه این قلب صنوبری در سینه انسان. یکی از قوای روح، وجدان اخلاقی او است، که جایگاه آرامش است. بنابراین قلب در اینجا با روح و نفس متفاوت نیست و اگر چه با عقل دور اندیش، کمی تفاوت دارد، ولی با آن در ارتباط تنگاتنگ است. حتی در كتب لغت عربی - و به تبع آن در كتب لغت فارسی- یكى از معانى "قلب" همان "عقل" گفته شده است؛ و یا راغب اصفهانی در "مفردات القرآن"، قلب را (در ذیل آیات مربوطه) به علم و فهم تفسیر كرده است. (المفردات في غريب القرآن، ص 681، ذیل واژه قلب؛ و ص 477، ذیل واژه صدر)
در حدیثى از امام موسى بن جعفر (علیه السلام) نیز در تفسیر معنای قلب (ق، 37) در قرآن آمده است كه منظور از قلب، عقل است.( کافی، ج 1، ص 16؛ تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 116) اصل قلب در لغت به معنى جسم صنوبرى است كه در طرف چپ سينه قرار داده شده و منشأ روح بخارى در انسان و حيوان است. ولى مراد از قلب در آيات قرآنى، آن جوهر ملكوتى است كه مجرّد از ماده و صورت است كه از آن به عقل و روح انسانى و نفس ناطقه تعبير می‌كنند.( أطيب البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص 276) لغت قلب، در اصل به معنى تغییر و تحول و به اصطلاح قلب و انقلاب است. از آنجا كه فكر و عقل انسان دائما در حال دگرگونى است، به آن "قلب" گفته شده است و به همین دلیل نیز در آیات قرآن و همچنین در تعابیر عرفی، اطمینان، سكینه و آرامش به دل و قلب نسبت داده می‌شود: «هُوَ الَّذي أَنْزَلَ السَّكينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤْمِنين»؛ او كسى است كه آرامش را در دل‌هاى مؤمنان نازل كرد. (فتح/ 4) «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب»؛ آگاه باشيد، تنها با ياد خدا دل‌ها آرامش مى يابد!.( رعد/ 28)
در ادبیات عرف، قلب را برای عقل، عواطف و احساسات به کار می‌برند. عقل اعم است و گاهی به معنای عقل دور اندیش، و نیز گاهی برای عقل وظیفه‌گرا به کار می‌رود و معمولا برای عقل وظیفه‌گرا و وجدان انسانی به کار می‌رود. بنابراین، تعبیر قلب برای وجدان و روح انسانی، تعبیری رایج و متداول است. توجه داشته باشید که مراد از قلب، قلب صنوبری در بدن انسان، و نیز مراد از عقل، مغز انسان نیست. عقل و قلب از قوای نفس هستند. لذا اصلا حیث جسمانی اینها مد نظر نیست. با مراجعه به کتب لغت (مجمع البحرين، ج 2، ص 146؛ المفردات في غريب القرآن، ص 681؛ لسان العرب، ج 1، ص 685) نیز روشن می‌شود که استعمال قلب در معنای عقل، روح، فهم و ...، هم استعمالی صحیح و هم استعمالی رایج و متداول است. لذا هر متکلمی می‌تواند به تشخیص خود در هر موقعیتی که لازم ببیند از این تعبیر برای رساندن بهتر مراد خویش استفاده نماید و کسی هم دلیل و استدلال خاصی از متکلم برای چنین استعمالی نمی‌خواهد؛ زیرا استعمالی صحیح و رایج است.
قرآن نیز به همین منوال می‌باشد و مخاطبین نیز پی به مراد متکلم می‌برده‌اند، بنابراین لازم نیست دلیل خاصی اقامه شود که چرا خداوند به جای روح و عقل، از واژه قلب استفاده فرموده است.
با توجه به آیات «كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ»؛ اين‌گونه خداوند بر دل هر متكبّر جبّارى مُهر مى‌نهد! (غافر/ 35)؛ «وَ قَذَفَ في قُلُوبِهِمُ الرُّعْب»؛ و در دل‌هايشان رعب افكند. (احزاب/ 26)؛ «كَتَبَ في قُلُوبِهِمُ الْإيمانَ»؛ خدا ايمان را بر صفحه دل‌هايشان نوشته است. (مجادله/ 22)؛ «وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِيَة»؛ دل‌هاى آنان را سخت و سنگين نموديم. (مائده/ 13)؛ «خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ»؛ خدا بر دل‌های آنان مهر نهاده. (بقره/ 7) و ... روشن و واضح می‌گردد که مراد از قلب در قرآن کریم، قلب صنوبری نیست و مراد از قلب همان وجدان و روح انسانی است؛ لذا اشاره به یکی از قوای نفس است. درک احساسات و عواطف و ... نیز از حالات نفس می‌باشند. ضمنا این گونه تعبیر آوردن از قلب، شیوه‌ای رایج و متداول است، لذا دلیل و فلسفه خاصی نمی‌خواهد بر این اقامه شود که چرا خداوند این تعبیر را آورده و تعبیر دیگری به جای آن قرار نداده است.
چند نکته
1. قلب در قرآن به معانى گوناگونى آمده است، از جمله:
- به معنى عقل و درک؛ مانند: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ» (ق/ 37)؛
- به معنى روح و جان؛ مانند: «وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ» (احزاب/ 10)؛
- به معنى مركز عواطف؛ مانند: «سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ» (انفال/ 12) و نیز: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل عمران/ 159)؛
2. نسبت دادن کوری و نابینایی به قلب (آیه 46 سوره حج)، خود دلیل بر این است که مراد از قلب، قلب صنوبری در بدن نیست: «وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ»؛ در اين جمله سينه‌ها را جايگاه قلب خوانده و اين از باب مجاز در نسبت است و نيز نسبت تعقل به قلب مجاز مى‌باشد. (ترجمه الميزان، ج 14، ص 550)
3. يكى از معانى "قلب"، عقل و يكى از معانى "صدر" ذات و سرشت انسان است. (تفسير نمونه، ج 14، ص 131) این تعبیر، اشاره به چشم دل و بصیرت باطنی دارد. عبارت «الَّتِي فِي الصُّدُورِ» (دل‌هايى كه در سينه‌ها قرار دارد)، تأكيد براى "قلوب" است، مثل: «يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ» با دهان‌هايشان مىگويند (آل عمران/ 167)؛ "افواه" تأكيد "يقولون" است. توضيح آن كه جايگاه (اصلى) نابينايى قلب است نه چشم.( تفسير جوامع الجامع، ج 3، ص 53.)
4. این که از قلب در اصطلاح عرب، معنای عقل و فطرت و وجدان اراده شود، خیلی رائج و متداول است. لذا کاربرد آن در بیان قرآن هم که به زبان عربی است هیچ اشکالی ندارد. افزون بر این که برخی از تعابیر از باب استعاره و کنایه به کار می‌روند. در استعاره، ظرائف و لطائف ادبی مد نظر است و در همه زبان‌ها هم کاربرد دارد. به طور کلی اموری مانند عقل، وجدان، فطرت و احساسات، نمی‌توانند اموری مادی باشند. بلکه ممکن است اینها نیاز به ابزار مادی داشته باشند مثل این که قدرت تفکر نیاز به سلول‌های مغز دارد ولی این معنایش این نیست که این مغز و این سلول مشغول فکر کردن است. بنابراین تعبیر از قلب برای عقل، نه عقل دوراندیش، بلکه عقلی که مساوی با فطرت و وجدان است و تعبیری رایج و عادی است، همانند تعبیر دل در فارسی.